Vido's FilmZine

[Martijn]

Ha Vido,

Uit wat je al eerder hebt gezegd denk ik dat we het snel eens kunnen worden over
Zwartboek. Het kostte me zelfs moeite om iets te zeggen wat nog niet gezegd is over Paul Verhoevens terugkeer in de Lage Landen. Maar ik denk dat ik iets gevonden heb.

Zwartboek is een onderhoudende, maar vooral ouderwetse oorlogsfilm. Het geheel straalt een soort eikenhouten degelijkheid uit die je zelden meer ziet. De manier waarop dat ene detail waar de aandacht op gevestigd wordt later ook van belang is, de wat stijve, net te betekeniszwangere dialogen, hoe elke kier en hoek van het scenario hermetisch is dichtgetimmerd: het maakte van mijn gevoel van Zwartboek vaker een demonstratie van een oud ambacht dan een film. Zo kwam ik op mijn ingeving: Verhoeven is Spielberg, alleen waar de laatste een stukje hoog sentiment zou stoppen, daar gaat Verhoeven voor een demonstratie van misantropie.

Dat waren voor mij trouwens de sterkste momenten van de film. Als hij wil kan Verhoeven het nog steeds net zo hard spelen als Gaspar Noé of Michael Haneke. Ik zal Theo Maassen nooit meer in hetzelfde licht kunnen zien.
Misschien ze wel het einde een generatie. Voor Zwartboek zat de trailer van de nieuwe Scorsese, met Leonardo DiCaprio en Jack Nicholson. Ook die had die uitstraling van degelijk vakwerk zonder vonk. En Scorsese schat ik toch hoger in dan Verhoeven of Spielberg. Maar waar het schandalig ondergewaardeerde Bringing Out The Dead uit 1999 nog een apocalyptische nachtmerrie was, daar maakten The Aviator en Gangs Of New York zo weinig indruk in de vooraankondiging dat ik ze nog steeds niet heb gezien. Heb ik me daarin vergist?

Terug naar Zwartboek. Verhaaltechnisch had ik nogal wat problemen met het karakter Müntze. Zou je werkelijk zo hoog in de hiërarchie van de SD opgeklommen kunnen zijn zonder werkelijk te geloven in het nazisme? Zwartboek laat dan nog wel zien dat de nazi's werkelijk dachten aan een betere wereld te werken, zij het niet zo sterk als Untergang dat deed. Sowieso lijken recent de slechteriken een betere motivatie te krijgen. Ik denk nu ook aan Tony Soprano, die een aantal hele mooie scènes heeft waarin hij zijn levensstijl recht praat. Aan de ene kant is het verleidelijk toe te schrijven aan de introspectie die in Amerika ontstond na 9/11 - wat de rest van de wereld dacht interesseerde Hollywood niet, want zij waren groot en konden dat negeren -, aan de andere kant is het zo simpel om alles op die ene aanslag af te schuiven en vind ik zelf mijn eigen redeneertrant in het eerste deel van de zin niet geheel vrij van anti-Amerikanisme.

Wat moet ik verder nog zeggen? Dat we na Zwartboek weten dat Carice van Houten én goed kan zingen én mooie borsten heeft en dat dus niets tussen haar en het internationale sterrendom instaat? Nee, dat is te flauw (en het is nog flauwer om het op deze manier alsnog te brengen.) Eigenlijk is Zwartboek helemaal niet zo'n bijzondere film.
Dit typ-maar-raak-format bevalt me dan wel weer erg. Ik denk dat ik dat vaker ga gebruiken. Ik ben ook benieuwd naar jouw ideeën over de film.

Groeten,

- Martijn

[Vido]

Hoi Martijn,

Je hebt je niet vergist in Gangs Of New York en The Aviator. Het zijn knap gemaakte films, maar ze ontberen een urgentie die wel voelbaar is in Mean Streets, Taxi Driver en Raging Bull. Ik kreeg bij het zien van de meest recente films van Martin Scorsese niet het idee dat er meer mee werd bedoeld dan wat ik te zien kreeg. Een zelfde gevoel heb ik bij Zwartboek. De Gouden Kalf-winnaar is vooral buitenkant en meer een zeer bekwame verwerking van beelden uit de filmgeschiedenis dan een noodzakelijke vertelling over een roerige periode uit de Nederlandse historie. Net als met Basic Instinct geeft regisseur Paul Verhoeven een eigen draai aan invloeden van de door hem bewonderde Alfred Hitchcock waarbij de Tweede Wereldoorlog slechts dient als decor. Ik heb gehoord dat in de Volkskrant ook al op de invloed van Hitchcock gewezen is, maar dat artikel heb ik nog niet gelezen, dus vergeef me als ik hieronder aan het herkauwen ben.

Net als Hitchcock houdt Verhoeven van blonde actrices, maar in tegenstelling tot de lijvige Britse grootmeester houdt Verhoeven ook van sterke vrouwen. Hitchcocks blondines zijn nooit heldinnen. De enige heldendaad van Doris Day in The Man Who Knew Too Much bestaat uit heel hard gillen. Nee, dan Sharon Stone in Basic Instinct, de voor Amerikaanse begrippen subversieve remake van Vertigo. De slinkse Catherine Tramell is een van de slimste vrouwelijke manipulatoren van het witte doek, ten koste van mannen die vooral hun lul achterna lopen. Ook in Zwartboek biedt Verhoeven alle ruimte aan een krachtige dame en geeft hij zo een eigen dwarse draai aan het repertoire van the master of suspense. Bij Verhoeven mag een (blonde) vrouw wel een held zijn. Rachel (Clarice van Houten) is een Joodse vrouw die kan overleven door haar haren wit te verven, zowel op haar hoofd als in de schaamstreek, in close-up, want het is en blijft een film van Paul Verhoeven. Ondanks de tegenslag die ze krijgt te voorduren weigert Rachel slachtoffer te zijn en ontpopt ze zich als een heldin zonder zich te bekommeren om haar eigen leven.

Net als Ingrid Bergmans Alicia in Notorious bespioneert ze de vijand door met hem naar bed te gaan. Net als Cary Grant in North By Northwest duikelt ze van het ene in het andere avontuur, gedreven door een vergezocht plot. Voor realisme is in zo'n avontuur geen plaats, laat staan voor realistische emoties. De personages zijn met nadruk filmpersonages die anders op de gebeurtenissen reageren dan wij zelf zouden doen. Dat zijn we gewend van Amerikaanse films, maar wellicht wat minder als het een Nederlandse film betreft. De oorlogsfilms van Alfred Hitchcock gingen ook enkel over avontuur, spionage, achtervolgingen en overleven. Meerdere betekenissen, diepere lagen en verrassende analyses over het menselijk gedrag in tijden van crisis heb ik in Zwartboek niet kunnen ontdekken. Paul Verhoeven heeft ons niets nieuws willen vertellen over de Tweede Wereldoorlog. WO II is slechts aanleiding, achtergrond, context of, om bij Hitchcock te blijven, de MacGuffin, dat wat nodig is om het verhaal op gang te houden. Door het ontbreken van diepgang is Zwartboek helaas geen belangwekkende film of een instant klassieker. Het is wel een film waar het vakmanschap (of noem het ambacht) vanaf straalt en die me voor de volle tweeëneenhalf uur heeft kunnen meeslepen (waarbij het hielp dat ik ook liefhebber ben van Hitchcock). Dat kan soms voldoende zijn om na afloop toch tevreden de bioscoopzaal uit te lopen.

[Erik]

Martijn, Vido, hier Erik nog.

Een paar dagen geleden schreef ik dit op over Zwartboek:

"Zwartboek, mwoâh, wel aardig. De speeltijd was voorbij voordat ik 't doorhad. Toch mooi zo'n tweeëneenhalf uur. Diepgravend of echt spectaculair werd de film niet. Boerderij-met-bom-op-dak was het enige special-effect. Toch? Opvallend was dat iedere operatie van het verzet mislukte, dat Haags verzet werd er eigenlijk maar een treurig zooitje kneusjes van. Met Johnny de Mol als opperkneus. Daar kon hij weinig aan doen, de hem toebedeelde rol van godminnend ventje wat pas de trekker kan overhalen wanneer de vijand god lastert, was afgrijselijk. Dan over de dubbele moraal, de diepere betekenis van de film. Komt zeker naar voren, nogal frontaal zelfs. Het verzet niet alleen maar goed, de Duitsers niet alleen maar slecht. De Joodse Rachel die met het doel ultiem te spioneren het met een Duitse officier moet doen. Die officier blijkt de directe colleganazi van de moordenaar van haar familie. Het Hollandse volk wat verraders tijdens de bevrijding haast nazistisch te kakken zet en in elkaar rost. Blijken we toch mooi weer allemaal beulen te zijn. Is dat dubbele gedoe niet eigenlijk een vrij geijkt onderwerp. Liepen er niet al oude Grieken rond met morele ambiguïteit op hun agenda. Verder was de film wel spannend. Lekker entertaining."

Na het lezen van jullie brieven krijg ik de indruk dat mijn mening over Zwartboek, in eerste instantie ironisch opgeschreven, aardig aansluit. Zwartboek is een aangename film die je prettig uitzit, maar die verder nogal irrelevant is. Het is niet zo'n film die een verscherpt bewustzijn achterlaat, of een gevoelige snaar raakt. Ik zou het haast hap-slik-weg-cinema noemen, maar dan alleen omdat dat zo lekker bekt hè. Verder klinkt dat maar oneerbiedig.
Dat eikenhouten vakmanschap van jullie, dat helpt bij het zoeken naar de verklaring waarom een irrelevante film als deze met zo'n lengte toch boeiend kan zijn. De Spielbergfactor. Goeie. Alleen het kleur-, cameragebruik en de muziek al. Meeslepend, groots, epos. Het is heel snel duidelijk dat deze film het met realiteitszin niet zo nauw neemt. Over het algemeen is zo'n Spielbergfactor precies hetgeen wat me tegenhoudt te gaan kijken naar Hollywood-spletter-movies, zoals ik ze wel eens noem. Die naam betekent niet per se dat films in dit genre altijd uit Hollywood moeten komen. Of dat alle films uit Hollywood genoemd splettergehalte hebben. Veelal blijkt dat wel het geval.

Mijn probleem met Zwartboek is dat de Spielbergfactor dat interessante agendapunt waar de oude Grieken al mee rondliepen, verdrukt. Het overbrengen van de dubbelzinnige aard van mens is met veel bombast, oppervlakkige karakters en stroperige sfeeroverdrijving niet gediend. Zoiets heeft een psychologische aanpak nodig. In Zwartboek is voor psyche geen tijd. Er wordt met grote stappen van het ene naar het volgende onderdeel van het plot gehold en dat is nodig ook want het plot is zo ver te zoeken dat ik dezelfde avond alweer vergeten ben wie waarom nou ook alweer de echte verrader is. Tijd voor opheldering betreffende de context waar karakters in geboren zijn en vanwaaruit zij hun beslissingen nemen is er nauwelijks.

Trouwens, in de Groene Amsterdammer werd de blond-connectie tussen Hitchcock en Verhoeven ook genoemd. Wat mij opvalt aan die Groene Zwartboek-recensie is dat voor de recensent de aanwezigheid van thematiek voldoende lijkt om een jubelrecensie te schrijven. Gawie Keyser hervindt in de dubbele moraal in Zwartboek Verhoevens preoccupaties die hij ook in zijn overige beste werken terugvindt. Basic Instinct, Robocop. Met dat terugvinden ben ik het eens. Ik vind echter dat Verhoeven zijn interessante preoccupaties verwaarloost door zich te laten (ver)leiden tot teveel 'gemakkelijke' (als in de platgetreden paden tot maximale suspense) entertainmenttrucs. Ik zeg erbij, ik kan hem dit niet kwalijk nemen. Met het doel 'entertainment' kun je een steengoede film maken. Ik heb wél, gezien de rectificatie richting realisme die Zwartboek op het heroïsche Soldaat Van Oranje moet zijn, de indruk dat Verhoeven geprobeerd heeft de film meer betekenis te geven, naast het entertaingehalte. Zelfs in dat geval kan ik Verhoevens doorgeslagen aandacht voor de buitnekant niet kwalijk nemen. Het lijkt mij lastig de impact die je de inhoud geven wilt, te bewaken wanneer je over alle opties tot 'gemakkelijke' vormen beschikt. Heeft dat wellicht ook iets met de dubbelzinnige aard van mens te maken?

Die Gouden Kalveren, die begrijp ik niet helemaal. Voor Clarice, daar kan ik inkomen. Zij haalt alles uit haar rol wat er in zit. Maar beste speelfilm. Dat is dus duidelijk óf 1) een beoordeling op vermaak en de succesfactor, óf 2) er was niks beters, óf 3) de gedachte aan een eventuele positieve invloed die Kalveren op het toekennen van een Oscar kunnen hebben heeft bij de jurering een rol gespeeld. Of denk ik nu te Zwartboek.

Groetjes,
Erik