Vido Liber

Zona: A Book About A Film About A Journey To A Room (Geoff Dyer, 2012) boek (9)

In mijn persoonlijke top 10 van beste films aller tijden zit zeker eentje van Andrei Tarkovsky (1932-1986). Maar welke? Mirror (1975) met zijn dromerige, associatieve collage van jeugdherinneringen? Andrei Rublev (1966), het magnum opus over de inspiratie van een kunstenaar? Of Solaris (1972), omdat die film mijn kennismaking was met de Russische regisseur? Auteur Geoff Dyer breekt in Zona een lans voor Stalker. Een boek lang gaat hij op zoek naar het mysterie van Tarkovsky’s film uit 1979 en probeert hij te achterhalen wat hem zo fascineert. De schrijver was in eerste instantie van plan het boek op te delen in 142 stukjes, een stukje voor ieder shot in de film. Tijdens het schrijven raakte hij telkens zo verdiept in de beelden dat hij de tel kwijtraakte en niet meer wist waar de ene scène in de andere over ging. This book is an account of watchings, rememberings, misrememberings, and forgettings; it is not the record of a dissection. Zona is geen wetenschappelijke verhandeling of analyse, maar een persoonlijke verkenningstocht, net zoals het verhaal van Stalker gaat over de verkenningstocht van drie mannen (de gids Stalker, de Schijver en de Wetenschapper) naar de geheimen van de Kamer in de verboden Zone. Het resultaat is het meest subjectivistische geschrift over een film dat ik tot nu toe gelezen heb.

Voor een boek over een ernstige film is Zona vaak erg grappig. Dyer is niet de eerste om de potentiële humor van Stalker in te zien. Hij herinnert ons aan de scène in de Turkse film Uzak (Nuri Bilge Ceylan, 2002) waarin hoofdpersoon Mahmut een ongewenste logee uit de woonkamer probeert te krijgen door een video van Stalker te gaan kijken, wetend dat zijn gast zich te pletter zal vervelen en vroeg naar bed gaat. Als de logee eenmaal is afgehaakt en gaat slapen, verruilt Mahmut de Russische film direct voor een pornovideo. Er is meer humor te destilleren. Dyer ziet de Schrijver (Anatoli Solonitsyn) uitglijden bij het opstapje naar de deur van het café en denkt automatisch aan Buster Keaton. Ik moest zelf bij dat moment niet aan slapstick denken, maar aan het meisje dat auditie doet voor Cosmo Vittelli in The Killing Of A Chinese Bookie (John Cassavetes, 1976) en bij het verschrikt wegrennen uitglijdt over de gladde vloer. Beide ongelukjes gebeuren buiten het script om. Cassavetes zocht bewust naar zulke voorvallen, terwijl Tarkovsky de reputatie heeft van een perfectionist, geen ruimte duldend voor het onverwachtse, het geïmproviseerde, de ongelukjes. Bij het opnieuw en gedetailleerd bekijken van Stalker blijkt dat reuze mee te vallen. Spoel maar eens terug naar de scène met de vrouw van Stalker (Alisa Freindlich) wanneer ze thuis haar frustraties de vrije loop laat over de plannen van haar echtgenoot (Alexander Kaidanovsky) voor een nieuwe, illegale missie naar de Zone en er in het voorbijlopen op de achtergrond zomaar een witte handdoek van het haakje valt.

De auteur associeert er in Zona lustig op los en verwijst bij zijn bespiegelingen naar hogere en lagere cultuur. Hij haalt een brief aan van Flaubert uit 1852 en wijst op de overeenkomsten tussen Stalker en The Wizard Of Oz (en dat zijn er nogal wat). Geoff Dyer heeft een brede smaak en komt met aansprekende muzikale associaties, zoals tijdens de industriële soundtrack bij de vlucht over het treinspoor. Give it a slight remix, put it through a system with some hefty subwoofers and there'd be more than a hint of Basic Channel or one of those other minimalist electronic outfits. Bijna aan het eind van het boek komt Björk voorbij (de tekst in het nummer The Dull Flame Of Desire, op haar album Volta, is de Engelse vertaling van het gedicht dat de dochter van Stalker leest in de slotscène) en ontdekt de schrijver dat de jankende hond aan het eind van het tweede nummer op het album The Tired Sounds Of Stars Of The Lid (2001) van Stars Of The Lid gesampled is uit de laatste scène van Stalker. Je hoeft niet eens geconcentreerd te luisteren om het glas te horen schuiven over de houten tafel. In de verte klinkt de fluit van een stoomlocomotief.

Naast persoonlijke ontboezemingen gerelateerd aan Stalker, biedt Dyer in zijn boek talloze wetenswaardigheden, zoals de reden waarom de film na een uur wordt onderbroken door een pauze. Een van de grootste tegenslagen bij het maken van Stalker was dat na het filmen in Estland bij terugkomst in Moskou meer dan de helft van de ontwikkelde film mislukt bleek. Tarkovsky moest het grootste gedeelte van Stalker opnieuw opnemen. Hoe anders de film zou zijn geweest, valt helaas niet meer te reconstrueren. De oorspronkelijke versie lag bewaard in het huis van een assistent van de regisseur, totdat een brand de filmspoelen en de assistent in as deed opgaan (Wikipedia meldt daarentegen dat de film door de makers zelf bewust is vernietigd). De pauze in Stalker is dus de scheidslijn tussen wat bruikbaar was van de eerste versie en de nieuwe versie van de film.

Dyer probeert ook betekenis te geven aan de geheimzinnige Zone en de Kamer, de plek waar je diepste wens in vervulling gaat. Is het een metafoor voor het verlangen naar vrijheid van de bewoners van de Sovjet-Unie? Of is het abstracter en bevinden we ons in het hoofd van Tarkovksy en zijn we getuige van het creatieve denkproces? Bij het maken van een kunstwerk weet je meestal wat het doel is (de Kamer). Het doel staat net zo helder voor de geest als het huis zichtbaar is waar de Kamer zich in bevindt. De drie reizigers zien het huis al vlak na hun aankomst in de Zone. Het ligt op nog geen minuut afstand lopen, maar Stalker verbiedt de andere twee er rechtstreeks op af te gaan. Creëren gaat ook zelden in een rechte lijn, maar via omwegen, obstakels, tegenslagen, prettige en onprettige onverwachte omstandigheden. Geoff Dyer kent dat proces als schrijver maar al te goed. Gelukkig biedt zijn boek genoeg ruimte voor andere interpretaties. Zijn literaire wandeltocht door Stalker maakt een film met ogenschijnlijk weinig plot en een minimum actie nog rijker dan hij van zichzelf al was.