Vido Liber

Detachment (Tony Kaye, 2011) bioscoop (2)

[spoilers!] Over de soms complexe relatie tussen de leraar en zijn schoolklas zijn veel goede films gemaakt. De eerste, recente titels die me daarbij te binnen schieten zijn Seizoen 4 van The Wire (2006) en Entre Les Murs (Laurent Cantet, 2008). In de Amerikaanse televisieserie en de Franse speelfilm doen leraren heel veel moeite een klas ongeïnteresseerde randgroepjongeren voor zich te winnen en te behoeden voor een werkloze of zelfs criminele toekomst. Dat gaat niet van de ene op de andere dag. Ik moest vaak denken aan The Wire en Entre Les Murs tijdens het ondergaan van Detachment . Adrien Brody speelt hierin Henry Barthes, een invalleraar op een high school vol probleemjeugd. Op zijn eerste dag maakt hij direct duidelijk dat wie niet in zijn klas wil zitten, vrijwillig mag vertrekken. Hij doet dat met zoveel bravoure dat hem binnen een dag lukt, waar anderen een heel semester voor nodig hebben. De rotte appels zijn verdwenen en de rest durft geen grote mond meer op te zetten. Daar boft meester Barthes mee, want hij heeft genoeg andere problemen om 97 filmminuten mee te worstelen. Brooding Brody kijkt een film lang alsof zijn verstandskies weldra zonder verdoving getrokken gaat worden. De effecten van zijn jeugdtrauma zijn belangrijker dan de school en de leerlingen. Dientengevolge spelen alle andere mensen op zijn werkplek in de film een schaduwrol.

Begeleid door een onuitstaanbare, onontkoombare, dwingende score wil Detachment in korte tijd teveel zaken aanhalen. De film slaat regelmatig kortstondig zijpaadjes in die door minder ter zake doende bijrolspelers worden betreden. Misschien besteedt de film zoveel aandacht aan de bijrollen, omdat ze gespeeld worden door bekende acteurs (James Caan, Marcia Gay Harden, Lucy Liu, Tim Blake Nelson). Tim Blake Nelson is een idiote karikatuur. Hij speelt een leraar die zich zo weggecijferd voelt in het leven, zowel op het werk als thuis, dat hij het idee heeft dat niemand hem ziet. Om dit gevoel van buitensluiting te uiten, hangt hij elke dag tijdens de lunchpauze heel dramatisch aan het gaas van het schoolhek. Zijn houding lijkt heel erg op een archieffoto van een concentratiekampgevangene die dood in het prikkeldraad van Mauthausen hangt (zie voorbeeld hieronder). Die associatie wordt benadrukt door een close-up van zijn verkrampte hand, verwijzend naar weer een andere afschuwelijke archieffoto uit WO II. De school als concentratiekamp is een buitenproportionele en vooral ongepaste vergelijking. Even dacht ik dat de associatie een rare gedachtekronkel van me was, totdat niet veel later een scène voorbij kwam waarin een leraar beelden van Hitlers Duitsland aan zijn leerlingen vertoont. De film meent werkelijk dat high school en Auschwitz vergelijkbaar zijn.

Er wordt nogal wat aangehaald in Detachment: de verhouding leraar/leerling, het onderwijssysteem versus commercie, het trauma van Brody, zijn relatie tot de gepeste artistieke leerlinge met last van overwicht, zijn relatie met het minderjarige hoertje dat hij van straat oppikt en bij hem thuis een dak boven het hoofd biedt, zijn relatie met zijn in een verzorgingstehuis wonende dementerende opa, zijn relatie met de knappe, roodharige collega. Alsof gebrek aan focus niet genoeg is, maakt regisseur Tony Kaye (American History X) het zichzelf extra moeilijk door stilistisch wild alle kanten op te schieten. Detachment is realistisch met documentair bedoelde, gedeeltelijk zwart-wit gefilmde elementen, maar ook (melo)drama met subjectieve beeldvoering, felgekleurde flashbacks en animaties. Een ingestudeerd spontaan gefilmde scène (lees: expres schokkerig uit de hand gefilmd met zelfbewuste zooms), bedoeld om de kale realiteit weer te geven, gaat direct over in een vervreemdende groothoeklens waarmee iemands innerlijke ervaring van de realiteit wordt weergegeven. De verschillende stijlen botsen constant. De drukke montage gooit willekeurig flitsende flashbacks van Barthes' traumatische jeugdervaring door het heden heen. Animaties op een schoolbord zijn een getekend commentaar op de gebeurtenissen. Ze worden vermengd met het commentaar dat Barthes zelf geeft tijdens een interview dat als raamwerk dient. Voor wie dan nog niet duidelijk is wat de personages bezielt, vertellen ze elkaar in de dialogen precies wat ze denken en voelen, meestal in close-up en altijd met een orkest dat een scène van begin tot eind vol emoties propt. De overdaad aan emoties slaat murw. Ik heb het even gechekt, maar ook mijn zeer empathisch ingestelde filmpartner kon geen traan laten bij het overlijden van twee personages.

Kaye gaat er bij voorbaat van uit dat zijn publiek geen verbeeldingsvermogen heeft. Voorbeeld 1: tijdens een bezoek aan de zorginstelling van zijn opa, loopt Barthes langs een verzorger die op een gesloten deur beukt en ‘oma’ roept. In plaats van de kijker te laten bedenken waarom er geen antwoord volgt, laat Kaye de dode bejaarde vrouw zien, naakt op het toilet. Voorbeeld 2: om een schaars geklede leerlinge te waarschuwen, confronteert James Caan haar met een foto van een door ziekte aangetast geslachtsdeel. De schrikreactie van het meisje zegt voldoende, maar toch toont Kaye de foto ook beeldvullend aan ons. Daarmee straft hij niet het meisje, maar ook de kijker, terwijl wij echt niet schaars gekleed in de bioscoop zitten. De regisseur smijt beelden op het doek, zoals een clown een slagroomtaart in het gezicht van een andere clown smijt. Detachment is een aaneenschakeling van ergerniswekkende scènes. Een van de ergste is die waarin Lucy Liu (die een decaan speelt, maar er uitziet als een van Charlie's Angels met bril) een burn-out krijgt. Haar betraande gezicht is close-up en onscherp in beeld en het orkest zwelt aan op de geluidsband als ze het uitschreeuwt tegen alweer zo'n lamlendige leerling. Voor wie nog niet doorheeft dat ze een burn-out heeft, vertelt ze na afloop hardop dat ze een burn-out heeft. Eerder in de film wordt een vroege dialoog tussen het schoolhoofd (Marcia Gay Harden) en iemand van het schoolbestuur gemonteerd alsof het om een bokswedstrijd gaat. Blijkbaar gelooft Kaye noch in het talent van zijn acteurs noch in de mogelijke kracht van de dialogen.

Als je een film maakt en de beelden vormen de grootste stoorzender, dan ben je niet slim bezig.