Vido's FilmZine

Bloom (Sean Walsh, 2003) dvd Toen ik als tiener op het bureau van mijn oudere neef de paginavullende S zag op de openingspagina van Ulysses (1922) wist ik het meteen: dit is een boek voor mij. Het doornemen van de vertaling door John Vandenbergh (met diens aantekeningenboekje nabij) was een lonende uitdaging. Het weelderige proza van de Ierse schrijver James Joyce (1882-1941) is als een muziekstuk, al helemaal in de originele Engelse tekst die ik later las. Sinds Ulysses staat elk boek in de schaduw van Joyce's meesterstuk. Het idee dat je de meer dan 800 pagina's ook zou willen verfilmen is nooit bij me opgekomen, totdat het project Bloom van debuterend regisseur Sean Walsh mij ter ore kwam. De film verscheen onlangs op dvd en ik kon mijn nieuwsgierigheid niet bedwingen.

Het werk van James Joyce is enkele malen verfilmd, zowel voor televisie als voor de bioscoop. Het zijn vergeten adaptaties van o.a. Joyce's onverfilmbare, maar ook onvertaalbare laatste magnum opus Finnegan's Wake (Mary Ellen Bute, 1966) en het meer toegankelijke A Portrait Of The Artist As A Young Man (Joseph Strick, 1977). Er waren twee eerdere pogingen tot filmische bewerkingen van Ulysses, respectievelijk in 1967 (van de eerder genoemde Amerikaan Joseph Strick) en in 1982 (van de Duitser Werner Nekes). Het enige verhaal van James Joyce, afkomstig uit de bundel Dubliners, dat indruk maakt op celluloid is The Dead, de zwanenzang van regisseur John Huston uit 1987. Huston was gewend moeilijke auteurs te vertalen naar het grote scherm. In 1984 waagde hij zich aan de vaak met Ulysses vergeleken roman Under The Volcano van Malcolm Lowry met Albert Finney in de hoofdrol als permanent beschonken Britse consul Geoffrey Firmin op zijn laatste dag op aarde, strompelend in de schaduw van de Mexicaanse vulkaan Popocateptl. Wat ik me van Under The Volcano herinner is dat Huston de film niet heeft volgeplempt met monologen in voice-over. De grootmeester steunde op de kracht van zijn acteursensemble, met naast de overtuigd dronken Finney actrice Jacqueline Bisset als de onverwachts teruggekeerde echtgenote en Anthony Andrews als de broer van de consul. De uitgebreide interne monologen uit het boek werden door Huston op het doek vervangen door dialogen, gezichtsuitdrukkingen en lichaamstaal. Had Sean Walsh, de regisseur van Bloom (2003), maar naar Under The Volcano gekeken voordat hij ambitieus elf jaar van zijn leven weidde aan de verfilming van James Joyce's Ulysses.

De vooruitstrevende roman uit 1922 speelt zich af op een dag uit het leven in Dublin, om precies te zijn op een zonnige 16 juni in 1904. Het lijvige boek wordt voor een groot gedeelte verteld vanuit de gedachten van hoofdpersonages Stephen Dedalus en het echtpaar Leopold en Molly Bloom. Debuterend regisseur Sean Walsh heeft niet voor vervanging gezorgd van de lange lappen tekst. Een funeste keuze. Voordat de openingstitels in beeld zijn verschenen start de film direct met de voice-over van zangeres Molly Bloom, vanuit haar slaapkamer in Eccles Street, pratend over haar echtgenoot Leopold, haar vermoedens over zijn verhoudingen met andere vrouwen en over haar eigen affaires, en dat allemaal geïllustreerd aan de hand van korte flashbacks. In het boek is haar levenslustige monoloog pas te horen in het laatste van 18 hoofdstukken. Het is begrijpelijk dat de regisseur Molly in zijn verfilming letterlijk naar voren haalt, omdat ze een onmisbaar personage is waar je niet pas in de laatste tien minuten mee op kunt draven. Ondanks deze ingreep voelt de rol van Molly in de rest van de film aan als een bijrol. De Joodse advertentiecolporteur Leopold en Stephen Dedalus zijn de werkelijk belangrijkste figuren: een vaderfiguur en een zoon die op zoek is naar een vaderfiguur, elkaar aan het eind van een lange dag vindend zoals Odysseus in de Odyssee van Homerus zijn zoon Telemachus uiteindelijk terugvindt. Door de nadruk op de literaire teksten komt in Bloom geen enkel personage tot leven. Dublin ziet eruit als een geretoucheerde foto uit een vakantiebrochure.

Ulysses is een speelse variatie op de Griekse mythologie. Alledaagse bezigheden, tot de meest banale aan toe, worden dankzij beeldend proza omgetoverd tot grootse gebeurtenissen. Als je het boek kort zou samenvatten houd je eigenlijk maar weinig noemenswaardigs over. Twee mannen dwalen peinzend door Dublin, voormalige student Stephen via de school waar hij 's ochtends les geeft, via de redactie van een krant en de bibliotheek richting bordeel en Leopold Bloom via een begrafenis, het café, de bibliotheek naar datzelfde bordeel. Probeer van beide wandeltochten maar eens een enerverende film van te maken. Dat is Sean Walsh niet gelukt. Er gebeurt nauwelijks iets bijzonders in Bloom en om dat weinig bijzondere nog enig cachet te geven worden alle beelden ondersteund door de monologen van de hoofdpersonages. Dat is geen cinema, dat zijn plaatjes bij praatjes. De meest gebruikte vorm in Bloom is een close-up van een peinzende acteur wiens wenkbrauwen een enkele keer omhoog getrokken worden, aangevuld met rechtstreeks uit het boek overgehevelde teksten en hier en daar een flashback. De hangende hondenwangen van zwijgende acteur Stephen Rea (in de titelrol) heb ik na een paar minuten wel gezien en Hugh O'Conor als de jonge Stephen Dedalus heeft de uitstraling van een ouderwets uitgedoste etalagepop. Angeline Ball mag als Molly haar gedachten wel hardop uitspreken, soms rechtstreeks en wulps in de camera kijkend. De overige acteurs zijn op hun best pratende figuranten. Het lijkt me voor mensen die Ulysses niet gelezen hebben (en dat zijn er nogal wat) heel lastig al die personages te plaatsen en te onthouden. Het spel is stijf en toneelmatig met als dieptepunt Alvaro Lucchesi als Buck Mulligan, de kleurrijke en gezette huisgenoot van Stephen (in de film Je Rentre À La Maison werd de rol van deze nog jonge man door regisseur Manoel de Oliveira om onverklaarbare wijze gegeven aan de bejaarde acteur Michel Piccoli).

De bedoelingen van regisseur Sean Walsh zijn vast heel goed en hij lijkt me een oprechte liefhebber van het boek, maar Ulysses is toch echt te hoog gegrepen voor de debutant. Walsh verliest zich teveel in details waarvan de meeste zelfs aan Ulysses-adepten voorbij zullen gaan. Wat maakt het nu uit dat Stephen Rae op de set tijdens de ontbijtscène daadwerkelijk een aangebrand niertje eet zoals in het boek ook gebeurt? En dat Leopold Bloom bij het verlaten van zijn huis de sleutel vergeet weet je enkel omdat de regisseur dat in zijn commentaar op de dvd vertelt. Bloom doet onterecht vermoeden dat Ulysses een saai boek is. De film komt pas enigszins tot leven in het enige hoofdstuk dat overloopt van de belevenissen: Episode XV, het hoofdstuk in het bordeel dat in het boek de vorm heeft van een toneelstuk, inclusief regieaanwijzingen. Het is alleen jammer dat Walsh de zich aldaar ontluikende, uitzinnige fantasie van Leopold Bloom filmt als een onleuke sketch van Monty Python, met onder meer de opzichtig geschminkte geest van de eerder op de dag begraven Paddy Dignam en een luidruchtige SM-scène. Na de bonte bordeelpassage is de belangrijke afsluitende toenadering van Leopold en Stephen een grote anticlimax waarbij de in het boek bedoelde impact geheel verloren gaat.

Een verfilming van een boek dat overloopt van het humorvol, muzikaal en bloemrijk taalgebruik zou toch bloemrijke filmtaal moeten bevatten. De cinematografie is echter zo plat als een gemiddelde televisiefilm. De op video geschoten beelden zijn lelijk hard. Het enige moment dat een pittoresk plaatje oplevert is de herinnering van zowel Leopold als zijn vrouw Molly aan het huwelijksaanzoek van Leopold tijdens een romantisch samenzijn in een glooiend kustgebied tijdens een ondergaande zon. Druk op tijdens dat moment op 'pauze' en 'print screen', lijst het plaatje in en ga daarna vooral het boek Ulysses lezen.

Bloom was in september 2004 voor het eerst in Nederland te zien tijdens het festival Film By The Sea. Vorig jaar ging de film in Engeland in roulatie en onlangs verscheen Bloom op dvd bij Blackhorse Entertainment.